کوه ها
تشکیل کوه ها: کوه ها سخت و جامد وغیر قابل تغییر به نظر می رسند،اما همین کوه های مرتفع ومستحکم پس از تشکیل کم کم در اثر عوامل جوی فرسایش می یابند.بلند ترین کوه های جهان در زمان نه چندان دور از تاریخ کره ی زمین به وجود آمده اند،مثلا، رشته کوه هیمالیا حدود 40میلیون سال قبل به وجود آمده است و هنوز بر بلندی آن افزوده می شود.قدیمی ترین رشته کوه ها طی گذشت زمان فرسوده شدند و اکنون به تپه ای معمولی تبدیل شده اند.برای مثال می توان به رشته کوه آدیرونداک در نیو یورک اشاره کرد که قدمت آن به یک میلیارد سال پیش باز می گردد.
•چین خوردگی های منظم :
معدودی از کوه ها،از نوع کوه های آتشفشانی اند؛زیرا مخروط این کوه ها طی فوران های متوالی گدازه های خاکسترهای آتش فشانی،شکل گرفته اند.به هر حال،اکثر کوه های آتش فشانی بر اثر حرکت فوق العاده شدید در پوسته ی زمین ایجاد شده اند.برخی از کوه هابر اثر جابجا شدن قطعات عظیم سنگی که هنگام وقوع زمین لرزه روی می دهند،به وجود آمده اند که به نام کوه های قطعه ای-گسلی معروف اند. اما همه ی رشته کوه های عظیم جهان،مثل رشته کوه های آند و راکی بر اثر فشار ناشی از نیروی رانش صفحات کره ی زمین با یکدیگر تشکیل شده اند که این نوع کوه ها،کوه های چین خورده نامیده می شوند.
•چین خوردگی سنگ ها:
اکثر سنگ ها به صورت لایه های افقی که در اصطلاح طبقه گفته می شود،روی هم انباشته می شوند.بعضی ازسنگ ها از نوع رسوبی اند و ترکیبی از شن وماسه و گل ولای دارند که در بستر دریا ته نشین می شوند و بعضی دیگر از نوع سنگ های آتش فشانی اند که از آن میان می توان به گستره ی وسیعی از فلات ها که در دل بسیاری از قاره ها پراکنده اند اشاره کرد.کوه های چین خورده در مناطقی تشکیل می شود که پوسته ی زمین چین خوردگی پیدا می کند،در هم فشرده می شود و این لایه ها بالا می ایند.
•رشته کوه هیمالیا:
رشته کوه هیمالیا بر اثر بر خورد دو صفحه ازنوع پوسته ی قاره ای که بین هند و آسیا روی داد به وجود امده است.طی40 میلیون سال قبل،صفحه ی هند همچنان با سرعت به سمت شمال و طرف آسیا پیش می رود.این پیشروی مانند سینه ی یک قایق که آب را می شکافد وپیش می رود، هنوز هم ادامه دارد و در نهایت منجر به فشرده شدن و در هم فرو رفتن رشته کوه هیمالیا و کوتاه تر شدن آن خواهد شد.
•دگر شکلی سنگ ها:
زمانی که پوسته ی زمین هنگام وقوع زمین لرزه حرکت می کند و جابجا می شود قطعات عظیمی از واحد های سنگی بر روی هم می لغزند یا دچار شکستگی می شوند.بعضی اوقات این جابجایی حدود1-2میلیمتر است و گاهی حرکت قطعات سنگ ها بیش از چند کیلومتر است.اما طی گذشت میلیون ها سال،حرکات مداوم و متوالی در پوسته ی زمین می تواند شکستگی یا گسل هایی را ایجاد کند که سطح آن ها به سمت بالا یا پایین باشد.در ناحیه ی سییرانواوا واقع در ایالت کالیفرنیا،بر اثر وقوع گسل،شیب هایی تند به ارتفاع 3350متر وطول صدها کیلو متر به وجود آمده است.
•کوه های آتشین:
آتشفشان ها اماکنی اند که ازآن ها سنگ های مذاب و داغ(ماگما)از عمق زمین به بیرون فوران می کند.بعضی اوقات ماگما از درون زمین فوران می کند و در سطح زمین جاری می شود که به این مواد،گدازه یا لاوا گفته می شود.بعضی اوقات نیز دهانه ی آتشفشان با انبوهی از ماگما مسدود می شود و سپس به طور ناگهانی فوران می کند و باعث انفجار عظیمی می شود که مخلوطی از بخارآب و قطعات گداخته و آتشین مواد مذاب تا ارتفاع زیاد به سوی آسمان پرتاب می شود. بر اثر فوران های متوالی،مخروط عظیمی از خاکستر و گدازه پیرامون دهانه ی آتشفشان را می پوشاند و تبدیل به یک کوه آتشفشانی می شود.
•مواد آتشفشانی:
در بزرگ ترین فوران های آتشفشانی،مقادیر زیادی از مخلوط بخارآب وگاز دی اکسید کربن به هوا پرتاب می شود.این مواد آتشفشانی در درون ماگما بر اثر فشار فوق العاده زیاد به حالت محلول اند اما زمانی که ماگمای دهانه ی آتشفشانی بر اثر فشار فوق العاده زیاد متلاشی می شود،فشار محبوس در درون ماگما،هنگام راه یافتن به سطح زمین،همراه با انفجار بسیار عظیمی است که قطعات سنگ های مذاب در ابعاد یک خانه را هزاران متر به هوا پرتاب می کند.
•انواع آتش فشان:
اکثر آتشفشان ها در نزدیک شکاف های موجود بین صفحات تکتونیککه پوسته ی زمین را تشکیل می دهند،به وجود می آیند.اما به طور کلی اتشفشان ها شکل واندازه ی متفاوت دارند.بر اثر فعالیت های آتشفشانی،ساختمان مخروطی شکل وزیبایی به وجود می اید که فوران های شدیدی در آن ها روی می دهد و معمولا
این نوع آتشفشان ها در مناطقی که صفحات زمین بر یکدیگر فشار وارد می کنند،به وقوع می پیوندند.
وقتی ماگما در عمق زمین محبوس،می شود حالت اسیدی می یابد وبه صورت ماده ای خمیری شکل وچسبناک در می آید که دهانه ی آتشفشان را مسدود می کند و سپس به طور ناگهانی وبا صدای انفجار مهیبی فوران می کند.در مناطقی که صفحات زمین از یکدیگر فاصله می گیرند،ماگما حالت اسیدی کمتری دارد و به صورت سیال است وقتی این ماگمای سیال به سطح زمین راه می یابد،به آرامی مانند یک سیلاب جریان می یابد وبه تدریج سرد می شود که در این شرایط گدازه(والا)نامیده می شود.بر اثر جریان یکنواخت گدازه ی روان،آتشفشان شکل پهن و گسترده ای با برآمدگی نا چیز می یابد که این نوع آتشفشان را آتشفشان سپری شکل می نامند.
•دودکش های زیر آبی:
در دره های عمیق واقع در رشته کوه های بین اقیانوسی دودکش های طبیعی و شگفت اور در اعماق تاریک بستر اقیانوس وجود دارند که اصطلاحا دودکننده های سیاه یا دودکش های گرمابی نامیده می شوند.این دودکش های سیاه از عارضه های آتشفشانی اند که دود سیاه وغلیظی از گاز های داغ و بخار آب به بیرون می فرستند.آب ضمن نفوذ کردن در شکاف ها و درز های بستر اقسانوس،توسط مواد مذاب داغ آتشفشانی بشدت گرم می شود.سپس این آب داغ وجوشان،املاح موجود در سنگ های بستر دریا را در خود حل می کند و به صورت مخلوطی از آب داغ و ذرات کانی های سیاه از دهانهی این دودکش ها به بیرون فوران می کند.
منبع:
دایرةالمعارف علوم برای نوجوانان نوشته ی ان مارشال با ترجمه ی مجید عمیق